Terugblik op de jaarlijkse UNESCO bijeenkomst voor immaterieel erfgoed: 18.COM, 4-9 december 2023, Kasane (Botswana)
De UNESCO 2003 Conventie voor het borgen van immaterieel cultureel erfgoed vierde in 2023 zijn 20ste verjaardag. De jaarlijkse bijeenkomst van het Intergouvernementeel Comité van de 2003 Conventie stond daarom in het teken van feest én reflectie: hoever staan we vandaag met de inzet van deze internationale samenwerking rond levend erfgoed? En hoe kijken we de toekomst van deze Conventie tegemoet?
Welkom in Botswana
Het werd aldus een bijeenkomst op het ritme van de plaatselijke infrastructuur en mogelijkheden: de UNESCO venue raakte pas een dag na de officiële start klaar om de deelnemers te verwelkomen; delegaties van overal ter wereld liepen onderweg naar bestemming Kasane vertraagde vluchten en gemiste aansluitingen, en verloren of vertraagde valiezen op; de vergadersessies kampten met stroomstoringen en haperende internetverbindingen, mank lopende montages van klank en videoschermen; en als kers op de taart brak het regenseizoen aan met hevige regenval die euforisch onthaald werd (PULA!) maar ook instant de vergaderzaal omturnde tot een drassige festivalsite met lekkende tentzeilen waar de vele honderden deelnemers zich via houten loopplanken door de drassige vlakte en tussen olijk ploeterende wrattenzwijnen heen bewogen.
20 jaar 2003 Conventie
Wereldwijde game-changer in het denken over erfgoed
Feest!
Het internationale ICH NGO Forum lanceerde zo dit najaar een brede open uitnodiging om ‘Messages to the Convention’ in te sturen, en publiceerde alle inzendingen gebundeld op een speciale webpagina: https://www.ichngoforum.org/messages-to-the-convention/ Vanuit de wereldwijde Wiki-community werd dit jaar op hun beurt ingezet met de campagne ‘Wiki Loves Living Heritage’. Deze campagne bracht een reeks initiatieven op gang in vele continenten en landen - van Finland en België via Singapore tot Canada en Chili. Meer dan honderd inventarissen van immaterieel erfgoed zijn naar Wikidata gebracht om ze toegankelijker te maken. Zo zijn er nu meer dan 5.300 levend erfgoedelementen uit deze inventarissen beschreven in Wikidata, en er zijn bijna 22.000 Wikipedia-artikelen over geschreven in 271 verschillende talen. In verschillende delen van de wereld zijn ook evenementen en fotowedstrijden georganiseerd. De Europese fotowedstrijd leverde 1700 foto’s en focuste op het borgen van dit levende erfgoed. Al deze foto's zijn nu openlijk beschikbaar op Wikimedia Commons.
De weg vooruit?
De ‘Seoul Visie’ bouwt op haar beurt voort op de MONDIACULT Declaratie die in 2022 door 150 staten is aangenomen tijdens de UNESCO-wereldconferentie over cultuurbeleid en duurzame ontwikkeling. MONDIACULT doet oproep om cultuur te erkennen als een mondiaal publiek goed, en om het belang te erkennen van levend erfgoed dat aan elke dimensie van duurzaamheid raakt. De inzet is om cultuur, levend erfgoed incluis, niet alleen te erkennen als een fundamenteel recht, maar ook als een belangrijke pijler van duurzaamheid als zodanig.
Eind november 2023 was er dan ook nog de ‘Naples conference’, die ook voluit de kaart van duurzaamheid trekt bij het nadenken hoe we willen omgaan met erfgoed in de 21ste eeuw: Voor de eerste keer heeft UNESCO experts die gespecialiseerd zijn in zowel materieel als levend erfgoed samengebracht op een internationale conferentie. Dit culmineerde in de goedkeuring van de ‘Napels Oproep’ (Naples Appeal), die er bij de UNESCO lidstaten op aandringt om nauw samen te werken met lokale en ‘indigenous’ gemeenschappen bij de ontwikkeling van beleidslijnen voor het beheer van erfgoedsites, alsook inzet op het dichterbij mekaar brengen van de Werelderfgoed Conventie van 1972 en de Immaterieel Erfgoed Conventie van 2003 in de komende jaren. Hier kan je de Naples Appeal vinden: https://www.unesco.org/sites/default/files/medias/fichiers/2023/11/UNESCO_CALL_FOR_ACTION_NAPLES.pdf
Hiermee samenhangend werd op de 18.COM agenda ook in het vooruitzicht gesteld om de komende jaren te werken naar een geïntegreerde rapportering rond het uitvoeren van de verschillende Culturele Conventies in de lidstaten, en dit opnieuw in het licht van hun gedeelde inzet op duurzame ontwikkeling en de opvolging van de MONDIACULT doelen waarin een 4-jaarlijks mondiaal rapport rond cultuurbeleid wordt vooropgezet.
Hier kan je de voorgestelde werkwijze rond de aangepaste rapportering vinden: https://ich.unesco.org/doc/src/LHE-23-18.COM-7.c_Rev_EN.docx
Economie, klimaatverandering & stedelijkheid
Thema’s in ontwikkeling
Tijdens 18.COM werden ook verschillende thematische initiatieven rond immaterieel erfgoed besproken. In 2021 is het UNESCO secretariaat immers begonnen met het verkennen van thematische vraagstukken rond:
- economische dimensies van het borgen van immaterieel erfgoed,
- klimaatverandering en borgen van immaterieel cultureel erfgoed,
- borgen van immaterieel cultureel erfgoed in stedelijke contexten.
De ontwikkeling van deze thematische initiatieven weerspiegelt opnieuw het groeiende bewustzijn op nationaal en internationaal niveau van de belangrijke rol van cultuur in duurzame ontwikkeling. Het onderzoekt hoe immaterieel erfgoed fungeert in bv. welzijn, stedelijk samenleven, duurzaam ondernemen, omgaan met klimaatrampen en noodsituaties, enzovoort. Het beantwoordt de vragen van lidstaten en andere stakeholders hoe ze praktisch en conceptueel aan de slag kunnen gaan hiermee.
Alle drie de trajecten zijn work in progress. Maar voor het economische vraagstuk werd in 2023 veel werk verzet en een eerste concrete uitkomst gedeeld. Een expertenteam (waarbij Vlaamse experte Jorijn Neyrinck) ging aan de slag om een ‘Guidance Note’ klaar te stomen. Deze leidraad bevat overkoepelende principes om de economische dimensies bij het plannen van borging te begeleiden. De Guidance Note richt zich expliciet naar allerlei mogelijke betrokken actoren en stakeholders: bv. beleid, ngo’s, ondernemers, … en responsabiliseert om steeds in samenspraak met de directe betrokkenen en in de geest van de Ethische Principes van de 2003 Conventie (samen) te werken.
In de komende jaren zullen praktische tools, methodes, strategieën en afwegingskaders volgen voor iedereen die verder aan de slag wil met de economische dimensies bij het borgen van immaterieel erfgoed.
Hier kan je meer info vinden: https://ich.unesco.org/en/livelihoods-01315
Zorgen voor morgen: Artikel 18 van de 2003 Conventie
‘Programmes, projects and activities for the safeguarding of ICH’
- Er zijn vanaf nu vereenvoudigde en licht aangepaste criteria voor het voordragen van Goede Borgingspraktijken voor het Register
- Er zal een online platform ontwikkeld worden waar op een ruimere manier goede borgingservaringen gedeeld kunnen worden.
Nominaties vanuit Vlaanderen
Inclusie en duurzaamheid
Op 18.COM stonden ook twee nominaties vanuit Vlaanderen op de agenda:
De Geelse Gezinsverpleging werd als voorbeeldpraktijk op het 'Register van Goede Borgingspraktijken' geplaatst.
Traditionele irrigatie (Lommel) prijkt voortaan op de 'Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid'.
Naadloos aansluitend op de internationale ontwikkelingen, gaat het tweemaal om praktijken die volop verbeelden en ervaringen delen vanuit Vlaanderen waarin immaterieel erfgoed inspireert en heel concreet bijdraagt aan duurzaam (samen)leven:
Traditionele irrigatie
Traditionele irrigatie van grasland - in Vlaanderen ook wel witteren genoemd - is een eeuwenoude landbouwtechniek, waarbij stromend water via sloten en greppels tot op het grasland wordt geleid. Witteraars gebruiken enkel de zwaartekracht en de natuurlijke stroming van het water, zonder inzet van pompsystemen. In grote delen van Europa werd grasland vanaf de vroege middeleeuwen tot diep in de twintigste eeuw op deze manier bevloeid, ook bij ons in België. Door het gebruik van kunstmest en door de opkomst van moderne landbouwmachines en -technieken verdwenen deze praktijken grotendeels.
Om de kennis en kunde over witteren op internationaal vlak te borgen, werkten zeven landen samen aan een uitgebreid dossier voor de UNESCO Representatieve Lijst. Beoefenaars uit België, Oostenrijk, Duitsland, Italië, Luxemburg, Nederland en Zwitserland, begeleid door experts, ngo’s, natuurparken en overheidsinstanties.
‘De plaatsing op de Representatieve Lijst is een mooie bekroning van een intensief en internationaal traject,’ aldus Chantal Bisschop, aanspreekpunt immaterieel erfgoed bij Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG). ‘Maar vooral een belangrijke erkenning van een duurzame, energieonafhankelijke en op biodiversiteit gerichte oplossing voor de watervoorziening in de landbouw.’ Dit traject onderstreept het belang van samenwerking en kennisdeling. Daarnaast laat het zien hoe duurzaamheid hand in hand kan gaan met erfgoed.
Meer lezen over witteren? Neem een kijkje op de website van Water & Land.
Zie je de witteraars van Lommel graag eens bezig? Bekijk dan de documentaire over deze traditionele techniek of dompel je onder in hun verhalen met de podcastreeks ‘Water en Land’.
Afbeelding: Zoeven uitgraven met zoefschup. © Albert Mertens.
De Geelse Gezinsverpleging als zorgmodel en borgingspraktijk: een voorbeeld voor de wereld
De Geelse Gezinsverpleging is een hedendaags, professioneel psychiatrisch zorgmodel én een voorbeeld van hoe immaterieel erfgoed al eeuwenlang een gemeenschap aanzet tot zorg dragen. Al meer dan zevenhonderd jaar worden psychisch kwetsbare mensen opgenomen in Geelse gastgezinnen. De traditie ontstond in de dertiende eeuw uit de devotie voor Sint-Dimpna, patrones van de geesteszieken. Meer dan honderddertig gezinnen, die het OPZ Geel professioneel ondersteunt, brengen dit zorgmodel dagelijks in de praktijk.
Geelse Gezinsverpleging is een mooie vorm van gedeelde zorg. ‘Door UNESCO erkenning wordt het een nog breder gedeeld thema’, aldus algemeen directeur van het OPZ Geel Hans Verbiest. Ook Greet Vandeperre, voorzitter van de Gezinsverplegingsraad beaamt dat dit veel betekent voor de pleeggezinnen die zich dag in, dag uit inzetten voor hun pleeggast(en) en dat vaak als iets gewoons beschouwen. Maar het is niet gewoon. Het biedt kwetsbare mensen de kans een waardevol leven te leiden in een gewoon gezin.
Voor het nominatiedossier kregen de stad, het OPZ Geel, de gezinsverplegingsraad en de erfgoeddienst Stuifzand hulp van de erfgoedexperts van Histories, PARCUM, Werkplaats immaterieel erfgoed en het Departement Cultuur. Zo was Janna Lefevere, coördinator cultureel erfgoed bij Stuifzand, samen met Arno Beunen, beleidsmedewerker internationaal cultureel erfgoedbeleid van Departement Cultuur, Jeugd, en Media van de Vlaamse Overheid, aanwezig op het beslissingsmoment in Botswana om Geel en de Geelse Gezinsverpleging te vertegenwoordigen.
Met veel trots vertelde Janna op de UNESCO bijeenkomst in Botswana over de Geelse Gezinsverpleging en het zorgzame ecosysteem dat de Gelenaren uitbouwden en koesteren. Dat ook zorg een traditie kan zijn, tonen we in Geel.
Méér lezen?
- Geelse Gezinsverpleging op de Inventaris Vlaanderen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed
- Geelse Gezinsverpleging op het Register van goede borgingspraktijken
- Artikel in Psyche https://immaterieelerfgoed.be/files/attachments/.2328/Psyche-Geelse-gezinsverpleging.pdf
- Geelse Gezinsverpleging op de UNESCO website https://ich.unesco.org/en/BSP/safeguarding-foster-care-heritage-in-the-merciful-city-of-geel-a-community-based-care-model-00622
Afbeelding: © OPZ Geel, 2021
Andere nieuwkomers op de UNESCO 2003 Lijsten
In totaal werden tijdens 18.COM 55 nieuwe culturele praktijken op de UNESCO Lijsten ingeschreven:
- 6 praktijken werden opgenomen in de lijst van Immaterieel Erfgoed dat Dringende Borging nodig heeft
- 45 praktijken werden opgenomen in de Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de mensheid
- 4 praktijken werden opgenomen in het Register van Goede borgingspraktijken.
Met deze nieuwe inschrijvingen erbij vormen 730 culturele praktijken verspreid over 145 landen nu het levende erfgoed van UNESCO.
Hoogst uitzonderlijk deze editie was dat voor het allereerst àlle voorgestelde nominatiedossiers op de vergadering een positief advies van de Evaluation Body hadden meegekregen, waardoor ditmaal geen discussies over de nominaties nodig bleken. De feeststemming was zo compleet.
Bij meer dan de helft van de praktijken die dit jaar ingeschreven werden, gaat het om technieken en knowhow die binnen de familie doorgegeven worden, van generatie op generatie. Het duidt hoezeer levend erfgoed afhangt van overdracht tussen mensen, en vaak ook in familiecontext. De sleutelrol van vrouwen in het voortzetten en doorgeven van culturele praktijken staan centraal in de nieuwe praktijken op de UNESCO Lijsten. Vrouwen kwamen zo voor het voetlicht in deze sessie als ware hoeders van tradities, die vaak ook een bron van emancipatie en empowerment zijn.
Zo werd ‘vroedkunde: kennis, vaardigheden en praktijken’ dit jaar als multinationaal dossier opgenomen, in een kleurrijke samenwerking tussen landen van diverse regio’s in de wereld - Colombia, Cyprus, Duitsland, Kirgizië, Luxemburg, Nigeria, Slovenië en Togo. Wie weet ook iets voor België om met de netwerken van vroedvrouwen en thuisbevalcultuur bij aan te sluiten in de nabije toekomst?
Dit jaar heeft het comité verder voor het eerst sinds 2008 ook een recordaantal van 10 culturele praktijken uit Afrika ten zuiden van de Sahara ingeschreven. Het geeft aan dat alle regio's van de wereld deze Conventie nu hebben omarmd en dynamiek en capaciteit ontwikkelden om hun praktijken in te schrijven.
UNESCO verwelkomt ook 12 multinationale inschrijvingen dit jaar, waarbij deze conventie een belangrijke katalysator vormt voor culturele dialoog over de grenzen heen.
Bij de 55 praktijken die op de UNESCO Lijsten zijn toegevoegd, kan je ook enkele erfgoedpraktijken ontdekken die in Vlaanderen volop leven en reeds als immaterieel erfgoed geregistreerd werden door erfgoedgemeenschappen:
Kijk bijvoorbeeld eens naar
- Iftar/Eftari/iftor
- Op de UNESCO Lijst: https://ich.unesco.org/en/RL/iftar-eftari-iftar-iftor-and-its-socio-cultural-traditions-01984
- Op immaterieelerfgoed.be https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/internationale-iftar https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/samen-de-vasten-breken-in-beringen
- Dabke dansen
- Op de UNESCO Lijst: https://ich.unesco.org/en/RL/dabkeh-traditional-dance-in-palestine-01998
- Op immaterieelerfgoed.be https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/dabke-dansen-in-brussel-centrum https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/orkidea-dabke
- Glasblazen
- Op de UNESCO Lijst: https://ich.unesco.org/en/RL/knowledge-craft-and-skills-of-handmade-glass-production-01961
- In een Meester-Leerlingtraject in Vlaanderen: https://immaterieelerfgoed.be/nl/leertrajecten/glasblazen-leren-leren
Experts vanuit Vlaanderen in de UNESCO Evaluation Body
Ten slotte was dit ook het vierde en laatste jaar waarop een NGO uit Vlaanderen lid was van de prestigieuze UNESCO Evaluation Body: het 12-koppige internationale expert adviesorgaan dat advies formuleert over elk van deze UNESCO nominatiedossiers. Werkplaats immaterieel erfgoed zetelde 4 jaar als expert lid in deze Evaluation Body (in de persoon van Jorijn Neyrinck en Kia Tsakiridis) en behandelde zo bijna 250 dossiers. Tijdens dit laatste jaar hadden we met Kia Tsakiridis zelfs de eer om het mandaat van ‘Rapporteur’ van de Evaluation Body op te nemen.
Netwerken in actie op 18.COM
Net als andere jaren waren ook in Botswana dit jaar een hele reeks activiteiten en side-events in de marge van de officiële UNESCO vergadering van het Intergovernmental Committee. Het ICH NGO Forum organiseerde zijn jaarlijkse Symposium de zondag voorafgaand aan 18.COM (https://ich.unesco.org/en/news/ich-ngo-forum-gathered-for-its-yearly-symposium-on-the-eve-of-18com-13505 ) en had een drukke kalender vol werkgroepvergaderingen doorheen de hele week, het netwerk van UNESCO leerstoelhouders kwam bijeen, de UNESCO facilitatoren voor capaciteitsopbouw rond de Conventie maakten kennis met vele nieuw getrainde leden in het netwerk dit jaar en ook de komst van een aantal jonge collega’s die met jongere doelgroepen aan de slag willen gaan, … De Committee meetings zijn zo meer dan ooit ook een patform waar de ruimere dynamiek van allerlei stakeholders samenkomt in netwerken, overleg en kiemende nieuwe projecten en ontwikkelingen. https://ich.unesco.org/doc/src/Rev.4_EN.docx
Boeken en leestips
Ongetwijfeld ook geïnspireerd door de verjaardag van de Conventie, werden op 18.COM door meerdere collega’s ook enkele interessante nieuwe publicaties gepresenteerd. Warm aanbevolen:
Practitioner Perspectives on Intangible Cultural Heritage - Routledge Guides to Practice in Museums, Galleries and Heritage
Auteur: Joanne Orr
Het boek biedt een toegankelijke en praktijkvriendelijke inleiding op het werken met immaterieel cultureel erfgoed. Het boek vat de belangrijkste evoluties en verkent de lopende debatten en veranderingen.
Safeguarding Intangible Cultural Heritage. A Practical Interpretation of the 2003 UNESCO Convention
Intangible Cultural Heritage and Sustainable Development Inside a UNESCO Convention
Redactie: Chiara Bortolotto and Ahmed Skounti
Dit boek onderzoekt de theoretische en praktische implicaties van de vervlechting tussen immaterieel erfgoed en duurzame ontwikkeling. Het stelt de vraag hoe de inzet op duurzame ontwikkeling de grenzen van het erfgoedgebied verlegt en de aanvaarde opvattingen over het sociale gebruik van erfgoed op de helling zetten. De auteurs (waarbij o.m. Marc Jacobs, vanuit zijn inzet in de Belgische delegatie in het Intergouvernementeel Comité) komen uit verschillende contexten en disciplinaire achtergronden, en zijn zowel actief als wetenschappers en als insiders in de uitvoering van de Conventie, wat een een uniek analytisch perspectief biedt dat gebaseerd is op een engagement uit de eerste hand met de praktijken van de Conventie.
Op naar volgend jaar
De Conventie anno 2023: enkele feiten en cijfers
