Een levende taal: Het Hoegaards dialect en volkslied

Hoegaarden
Het Hoegaards dialect behoort tot het Getelands, een verzamelnaam voor de dialecten die worden gesproken in het westen van de Belgische provincie Limburg en het oosten van de provincie Vlaams-Brabant, aan de Getelijn. Wij liggen op de grens waar voornaamwoorden als ‘ich’, ‘mich’ en ‘oech’ gebruikt worden. Eén gemeente verder westwaarts verandert dit in ‘ik’, ‘mij’ en ‘aa’. Er was lang onduidelijkheid tussen dialectologen tot welke dialectgroep het Hoegaards behoorde, het Brabants of het Limburgs. Voor alle duidelijkheid: de taalgrens schoof in het verleden heen en weer, maar we kunnen met zekerheid zeggen dat het Hoegaards een Brabants dialect is met Limburgse invloeden. Uiteraard liggen er in deze zone nog heel wat andere dialecten, maar de inspanningen die in Hoegaarden gebeuren om het dialect levend te houden zijn toch wel uniek.

Pismeroeweje èn pééjarààters 
Het Hoegaards ‘Oowgeds’ is gemakkelijk te schrijven met het gewone azerty-klavier. Er bestaat geen officiële spelling voor het dialect, dus is het een kwestie om dit zo juist mogelijk fonetisch te schrijven met gewone letters. En we houden de schrijfwijze zo dicht mogelijk bij het Nederlands. Wie dan nog moeite heeft om het te lezen moet gewoon de woorden opsplitsen in lettergrepen bv. Sukkelaar = sjoekelééjer, op te splitsen in sjoe-ke-léé-jer.

Het Hoegaards heeft enkele typische woordjes die alleen bij ons gebruikt worden. Zo is ‘pismeroewej’ een mier en ‘pééjàrààter’ een meikever. Of je ze nu lust of niet, in het Hoegaards eten we ‘roeweskes’, dat zijn spruitjes. En voor de verkiezingen gaan alle politici ‘moesje’, dat is van deur tot deur stemmen ronselen.

_{Afbeelding: Speciale woorden en aandacht voor de palmtraditie in de cursus}

Natuurlijk zijn er ook speciale uitdrukking. Er bestaat wel een verhoegaardste vorm van het Nederlands ‘vandaag’, maar een echte Hoegaardier zal steeds ‘dàjzen dàg’, gebruiken. En wat gedacht van ‘ne lossen uujedzwééjer’, ofwel schele hoofdpijn. Met prentjes en foto’s worden die woordjes aangeleerd in onze dialectcursus ‘Oowgeds in billekes’.

Typisch voor het Hoegaards zijn van het Nederlands afwijkende tweeklanken bij het meervoud van een aantal zelfstandige naamwoorden, bv voor dak, dag, glas, blad:  dàk -dowàke / dàg – dowàge / glas – glowaze / blad – blowàre.

Heel wat woorden komen uit het Frans: pertàng (pourtant), kaberdoesj (cabaret 12), persàjre (presser), kanapàj  (canapé), kanàj (canaille) …

De kennis van het Hoegaards – maar dat is ook zo in andere dialecten – kan helpen om het geslacht van de woorden te kennen in het Nederlands. Het mannelijk onbepaalde lidwoord in het Oowgeds is ‘ne’, het vrouwelijk ‘en’ (doffe e). Zo weet je ook onmiddellijk het geslacht van een Nederlands woord.  ‘En klup’ = een club, dus vrouwelijk . ‘Ne bond’ = een bond, dus mannelijk. Belangrijk  als je schrijft: die club viert haar 50ste verjaardag, of die bond viert zijn 50ste verjaardag.

Wij zijn vermoedelijk de laatste generatie bij wie het Hoegaards dialect nog als ‘moedertaal’ werd aangeleerd en die het nog massaal spreekt, maar hier leeft het nog bij een groot deel van de bevolking.  Het bewaren van het ‘Oowgeds’ als immaterieel erfgoed is belangrijk , omdat het ook het doorgeefluik is van de lokale geschiedenis en cultuur. De regionale klanken zullen wel bij iedereen blijven bestaan, maar er werden en worden belangrijke inspanningen  geleverd om de dialectkennis levend te houden. Tegelijk zien we een toenemende interesse bij een groot gedeelte van de bevolking en ook bij de jeugd.

Cultuur en liedjes
Nu is Hoegaarden niet de enige gemeente waar er gewerkt wordt rond dialect, met woordenboeken en woordenlijsten, maar in Hoegaarden gebeurt er heel wat meer. We betrekken het dialect ook bij die twee andere speerpunten in het dorp: de palmprocessie en uiteraard het wereldberoemde bier.

Zo worden er liedjes over geschreven en gezongen, wordt toneel gespeeld, worden films en CD’s uitgebracht en  lessen georganiseerd. Dat gebeurt allemaal in het Hoegaards met zelfs een centraal volkslied‘Land van beej èn biejete’, en een muziekgroep die uitsluitend in het dialect speelt, met de welluidende naam ‘De Totale Waanzin’.

Voor het veiligstellen en doorgeven van de plaatselijke cultuur en geschiedenis werden reeds verschillende initiatieven genomen. Zo zijn er een‘Praktische Grammatica van het Hoegaards dialect’, een ‘Lexicon van het Hoegaards dialect’, meerdere woordenboeken, licentiaatsverhandelingen en voordrachten, het luisterarchief van de UGent, al 30 jaar toneelopvoeringen, concerten in het dialect, e.d.m. Maar er is meer.

Acties die het Hoegaards dialect levend houden
Zo zijn er de dialectlessen ‘Oowgeds in billekes’ (Hoegaards in prentjes), zowel digitaal te volgen via ‘De Gazet van Hoegaarden’ en Facebook, als in klassikale context. En in de Gazet van Hoegaarden verschijnt wekelijks een dialectcolumn. De Totale Waanzin heeft ondertussen een repertoire van meer dan 150 liedjes in het dialect (ook terug te vinden op de website). Deze zijn ondertussen ook vastgelegd in 5 CD’s (ook te beluisteren via een QR-code). Dit met heel veel verwijzingen naar lokale geschiedenis, dorpsfiguren, de palmprocessie en het bier.

In het centrum van het dorp werden straatnaamborden geplaatst, met de dialectnaam op, zoals ze in de volksmond nog gekend zijn, in het Hoegaards dus. Ook daarin wordt gezinspeeld op plaatselijke toestanden: ‘Bééjedelééjersumkiejer’, of de Slachthuisstraat, die doodloopt op de Grote Gete en waar zelfs de bedelaars moesten terugkeren. Of ‘d’Egypte’, thans Brouwerij Loriersstraat, maar zo genoemd omdat er vroeger zigeuners ‘Gypsies’ hun tenten opsloegen, of nog de ‘Knorrestrowet’, officieel de Pastorijstraat, omdat de bewoners in het verleden boos waren omdat hun straat niet vernieuwd werd en ‘knorden’.

In de gemeente is er een groep van vrijwillige gidsen (‘greeters’) die de bezoekers de verhalen vertellen over de meer dan 1000-jarige geschiedenis van Hoegaarden. Ook hier kan je opteren voor een gids die zijn verhaal in het dialect vertelt.

Er is het Armistis-theatergezelschap dat jaarlijks kleine ludieke sketches opvoert, waarvan een aantal worden verfilmd. De liveoptredens van ‘De Totale Waanzin’ de lokale muziekgroep die uitsluitend in het Hoegaards dialect zingt, trekt jaarlijks volle zalen en pleinen met bezoekers uit de ruime omgeving van Hoegaarden.

En er is uiteraard ook het Hoegaardse volkslied ‘Land van beej èn biejete’ waarmee steevast elk optreden of officiële gelegenheid in de gemeente wordt afgesloten en dat door iedereen rechtstaand en uit volle borst wordt meegezongen.

Immaterieel erfgoed
Het Hoegaardse volkslied is eerstdaags ook op geïllustreerde pancarten terug te vinden in de lokale horeca, winkels en openbare gebouwen (gemeentehuis, bibliotheek,…) Ondertussen is deze hele werking erkend als lokaal immaterieel erfgoed en het volkslied werd door de gemeente geofficialiseerd.

Het dialect geeft iedereen die ermee in contact komt een identiteit, een groepsgevoel, een verbondenheid met de geschiedenis en de plaatselijke cultuur. Heel wat mensen houden van hun dialect en van hun dorp en willen dan liefst apart blijven, zonder gedwongen fusie. De Totale Waanzin en het Armistis Toneelgezelschap organiseerden al een ludieke betoging, met dialectopschriften natuurlijk, om de entiteit Hoegaarden ongeschonden te houden en niet met Tienen te fuseren. Tegelijk werd een liedje uitgebracht ‘We wille ni bé Tééjne’.

^{Afbeelding: Tijdens de ludieke betoging} 

De jaarlijkse dialectopvoeringen met toneel, muziek en film of ‘Den Armistis’ zoals het in Hoegaarden genoemd wordt, zijn telkens onmiddellijk uitverkocht. Bewijs dat dit leeft bij een groot deel van de bevolking. Bij de optredens wordt het publiek ook actief betrokken. Bovendien worden door onze samenwerking met de twee plaatselijke jeugdhuizen ’t Paenhuys en de Klup de jongeren erbij betrokken. Dat is de toekomst van ons dialect.