Zandstrooien in Lommel
Het zandstrooien is een kunstvorm die nauw verbonden is met de industriële geschiedenis van de stad Lommel. De witzandontginning was namelijk de eerste grootindustrie in Lommel en omstreken, die vanaf de jaren 1850 tot stand kwam. Om aan de steeds toenemende vraag naar fijn wit zand te kunnen voldoen, ontstaan vanaf de tweede helft van de 19de eeuw een aantal zandwinningen in de streek tussen Mol en Neerpelt, waar grote voorraden wit zand aanwezig zijn.
Reeds vanaf de jaren 1850-1860 toonden particulieren belangstelling voor de zandwinning in Lommel. Op het einde van de 19de eeuw toont ook het Lommelse gemeentebestuur belangstelling. In 1887 werd een zandgroeve geopend nabij het gehucht Blauwe Kei en later nog een tweede gemeentelijke zandgroeve ten zuiden van Lommel-Kattenbos. Eind 19de eeuw verloor de gemeente haar monopolie toen Stanislas Emsens een zandgroeve opende op Stevensvennen.
Het zand werd met beugels en schepnetten uit het grondwater geschept en vervolgens met kruiwagens op vlotten naar de oever gebracht waar het gewassen werd. Later besloot de gemeente een baggerinstallatie aan te kopen, bestaande uit een stoommachine met stoomketel, dienende als drijfkracht voor de baggermolen. In 1909 werd deze stoommachine al vervangen door een dieselmotor. Beetje bij beetje breidde de groeve ook uit in oppervlakte.
De zandontginning is nog steeds een toonaangevende nijverheid in Lommel. In 1965 smolten drie vennootschappen in de regio samen tot S.C.R. SIBELCO dat momenteel wereldwijde marktleider is in kwartszand. Daarnaast zijn er in Lommel ook nog de NV Velbo (Lommel-Kolonie) en de NV Kempische Zandgroeven (Karrestraterheide) actief.
Zandstrooien
Het zandstrooien is eveneens een ‘volkskunst’ die al sedert het midden van de 19de eeuw bestaat. Immers, sinds de jaren 1850 was het - ook buiten Lommel - de gewoonte om bij feestelijke gebeurtenissen zoals bijvoorbeeld een processie, zandtekeningen aan te brengen op straat als versiering.
Zulke tekeningen werden ook binnenshuis aangebracht, rond de kachel of de haard, op de vloer… wanneer er bijzonder bezoek verwacht werd. Met gevouwen papier werden er patronen van wit zand uitgestrooid. Of het zand werd eerst uitgestrooid en pas nadien werden de patronen of figuren er met de vinger in gemaakt. De figuren waren bloemen, korenaren… die een echt tapijt vervingen omdat men daarvoor te weinig geld had. Vroeger werd wit zand in boerenhuizen en herbergen eveneens gebruikt als schoonmaakmiddel: wit zand absorbeert immers vocht en vuil.
Het zandstrooien is een traditionele volkskunst die logischerwijze weinig tot geen relicten kent. Het is een zeer vluchtige uiting van volkskunst. Een erkenning van het zandstrooien als immaterieel erfgoed kan een nieuwe impuls zijn om het zandstrooien als traditionele volkskunst te bewaren voor toekomstige generaties.
Het process
Er wordt gestart met het tekenen van een ontwerp op een harde ondergrond. Door zand te strooien op die harde ondergrond (houten panelen) creëert men zandtapijten. Het zandstrooien zelf vergt veel technische vaardigheden en kennis. Zo moet een zandstrooier een goede tekenaar zijn, de kleurenleer kennen en een vaste hand en vooral veel geduld hebben. Een groot zandtapijt vereist minimaal twee strooiers en het is vrij pijnlijk, want je moet op je knieën werken. Een zandstrooier heeft ook veel ruimte nodig, onder meer om alle vooraf gemaakte kleuren te stallen.
Het gebruikte materiaal is vrij eenvoudig: een geplooide bankkaart, koffie-/theeziftjes, lepeltjes, boterpotjes, pipetjes… Verder heb je uiteraard veel zand nodig (witzand en/of kwartszand). Witzand verkrijgt men door kwartszand te verwarmen tot 1500°C. Ook heb je kleurpigmenten in poedervorm nodig uit mineralen of kristallen of uit natuurlijke of synthetische bronnen. Het witzand wordt gemengd met de kleurpigmenten in een simpele glazen bokaal.
Grote zandtapijten kunnen onmogelijk bewaard worden. Voor kleine zandtapijten kan men gebruik maken van acrylaatlijm. Het zandtapijt wordt beneveld met een lijmpistool op lage druk. Deze techniek vereist wel heel wat oefening.
Op het internet staan heel wat voorbeelden om met zandstrooien aan de slag te gaan, zelfs in 3D of met ‘bewegende’ werken. Er is duidelijk interesse en een markt voor. Er bestaan echter nergens opleidingen voor zandstrooien en zandschilderen.
