Palmprocessie Hoegaarden

Palmzondag, de zondag vóór Pasen en tevens het begin van de Goede Week, is de dag waarop de christenen de blijde intocht van Jezus Christus in Jeruzalem vieren. De menigte juicht Jezus, gezeten op een ezel, toe met palmtakken. In de vroege middeleeuwen ontstond de gewoonte om een palmprocessie te houden. In de late 16e eeuw nam het gebruik van de palmprocessie in de protestantse streken echter af. Als reactie werden tijdens de Contrareformatie in katholieke streken broederschappen opgericht om de palmprocessie levendig te houden.

Ook in Hoegaarden werd op 12 maart 1631 het Genootschap van de XII Apostelen opgericht - tot stichtinghe van meerdere devotie gheordineert ende inghestelt.

Genootschap van de XII Apostelen
Dat Genootschap in Hoegaarden, onder leiding van de mombaervader, bestaat uit 12 apostelen en 4 discipelen - de draeghers van Ons Heer - die het palmpasenbeeld dragen. Het palmpasenbeeld is een laatgotisch eikenhouten beeld van Christus gezeten op een ezel en dateert van eind 16e eeuw. Elke apostel draagt een habijt in groene, bruine of blauwe kleur, over de schouder een sjerp met daarop de naam en een attribuut – waepen – zoals een kelk, sleutel, winkelhaak, kruis, evangelieboek, enz. Op het hoofd van de apostel wordt een 'umbrakel' bevestigd, een geel en rood aureool. De discipelen dragen enkel een rode sjerp over de schouder. In het midden van het Genootschap stapt de mombaervader, eveneens met een rode sjerp.

In de in 1631 opgestelde statuten staat o.a. beschreven hoe Palmzondag verloopt, de maaltijden die gehouden worden, de bekostiging hiervan (eventueel met de steun van rijke dorpsbewoners) en hoe de opvolging verloopt bij ontslag of overlijden van een lid.  De opvolging gebeurt bij voorkeur door de broer, zoon, schoonzoon of kleinzoon van het aflijvige lid. Bij gebrek aan opvolging, wordt door de leden van het Genootschap een verdienstelijk persoon - van eerlijcken naem, faem ende conversatie - gekozen. Het moest wel een inwoner van Hoegaarden zijn van onberispelijk gedrag (verhuizen naar een andere gemeente was een reden tot ontslag, evenals "buitensporig" gedrag).

Door de inzet van het Genootschap wordt de traditie van de jaarlijkse palmprocessie in Hoegaarden levendig gehouden. Zelfs toen tijdens de Franse Revolutie de meeste broederschappen en processies werden afgeschaft, bleef het Genootschap clandestien doorgaan. Hierdoor is zij vandaag het enige nog originele Genootschap dat de palmprocessie met palmezel in de complete en nagenoeg intacte vorm zoals in de 16e eeuw laat uitgaan.

Voorbereidingen van de processie
Ter voorbereiding van de palmprocessie komt het Genootschap in het voorjaar tweemaal samen in aanwezigheid van de pastoor. Hierbij bespreken de apostelen het verloop van de processie, de eventuele opvolging van aflijvige leden en uitbreiding met “reserve”-leden. Daarnaast wordt de oorkonde voorbereid en worden de “bedelrondes” verdeeld ter de bekostiging van de maaltijden zoals vastgelegd in de statuten. 

Een week voor Palmzondag starten de apostelen met de bedelrondes. Ze kloppen aan bij inwoners en horecazaken van Hoegaarden en vragen een (financiële) bijdrage. Sinds 1993 wordt aan de milde schenkers een oorkonde gegeven met daarop een tafereel uit de processie, en sinds 2025 verdeelt het Genootschap ook een pin met de beeltenis van de palmezel of processievlaggen aan inwoners en sympathisanten die zich verbonden voelen met het palmprocessiegebeuren.

Enkele dagen voor Palmzondag gaan apostelen palm knippen (buxus-takken) en brengen deze naar de pastorij. Op zaterdag brengen de apostelen de palmezel vanuit de kerk naar de pastorij om deze te versieren met palmtakjes. Kinderen die thuis zelf geen palmtakjes hebben, kunnen die dag aan de pastorij bij de apostelen de nodige palm afhalen om daarmee hun palmaai te maken, palmtakjes samengebonden op een stok.  

De gemeente Hoegaarden versiert tijdens die periode het parcours van de processie met speciale palmzondagvlaggen.

Verloop van de palmprocessie
Om 8.00 uur komen de apostelen samen in de pastorij. Elke apostel trekt zijn habijt aan, doet de sjerp met naam van de apostel over de schouder, krijgt op het hoofd het umbrakel aangebracht en neemt tenslotte zijn waepen ter hand.

In de kerk start om 9.00 uur de eucharistieviering. Op dat moment worden de apostelen aan de pastorij opgehaald door de vormelingen.  Onder het luiden - der groote klok - (zoals vermeld in de statuten) trekken de apostelen met palmezel, gedragen door de discipelen, naar de kerk - “gheschicktelijck ende devotelijck, gecleedt wesende Apostolische wijse, daer bij hebbende ieder zijne waepene daer toe gheordineert, en ten lesten vergheselschapt wesende met haeren Mombaer vader”.

Net na het evangelie komen de palmezel en apostelen de kerk binnen. De aanwezigen staan recht en de kinderen zwaaien met hun palmaai. De palmezel wordt tot voor het altaar gebracht, de discipelen nemen plaats rond de palmezel en de apostelen zitten rond het altaar. De pastoor start met de palmwijding en besprenkelt met wijwater eerst de palmezel om vervolgens rond te gaan in de kerk om zo de omhooggestoken palmaaien te wijden. Na de palmwijding ontvangen de apostelen en discipelen van de pastoor elk een palmtak, die ze in ontvangst nemen met een kus.

Daarna vertrekt de palmprocessie in de vastgelegde volgorde. Voorop gaan het kruisbeeld, het parochievaandel, de pastoor en acolieten. Dan komen de palmezel, gedragen door de discipelen, en de apostelen, gevolgd door het zangkoor en de harmonie. Tenslotte volgt een vertegenwoordiging van de burgerlijke overheid en alle deelnemers met de kinderen en hun palmaai. 

De processie trekt door de Cuype, het historische centrum: van de Plèk (Gemeenteplein) naar de Kaffaistroat (A. Putzeysstraat), de Doowlstroat (Doelstraat), de Toemmestroat (Tommestraat) om dan via de Knorrestroat (Pastorijstraat) terug naar de kerk te gaan. Tijdens de processie speelt de harmonie het Lauda Jeruzalem, afgewisseld door liederen van het zangkoor. Onderweg houdt de processie driemaal halt zodat de discipelen kunnen rusten.

Als de processie terug aan de kerk komt, staan ze voor een gesloten kerkpoort. Dit symboliseert de uiteindelijke afwijzing van Jezus door de stad Jeruzalem, wat zal leiden tot Zijn lijden en dood. Apostel Petrus treedt dan naar voren en klopt met de sleutel driemaal op de deur, die dan opengaat. Dit symboliseert het gezegde “Klop, en er zal u worden opengedaan”. De palmezel wordt terug tot voor het altaar gebracht, de apostelen nemen weer plaats aan weerszijden van het altaar en de eucharistieviering gaat verder.

Na de processie
Terwijl in de kerk de eucharistieviering verdergaat, starten de kinderen die met de processie zijn meegegaan in het dorp met de huis aan huis verkoop van gewijde palmtakje. Dit mogen ze doen tot de leeftijd van 12 jaar (vormsel) en tot 12.00 uur ’s middags. Door de mensen worden de palmtakjes in de tuin of op de velden geplant voor een goede oogst, of thuis aangebracht aan het kruisbeeld ter bescherming tegen onheil.

In de kerk trekken tijdens het voorlezen van het lijdensverhaal de apostelen zich terug in de sacristie. Dit om uit te beelden dat de apostelen vluchtten tijdens de gevangenneming van Jezus. Na het ontvangen van de communie knielen de apostelen met de rug naar het altaar voor een korte persoonlijke bezinning. Na afloop van de eucharistieviering blijft de palmezel voor het altaar staan en kunnen de gelovigen nog palmtakjes van de ezel plukken. De apostelen en discipelen trekken zich terug naar de pastorij om zich om te kleden.

Om 12.00 uur gebruiken de apostelen een eenvoudige broodmaaltijd. Om 14.00 u. eten ze aberdaen (zure kop), aangevuld met zure haring en witte bonen. Na deze maaltijd keren de apostelen terug naar de kerk voor het lof. Hier bidden zij een tientje ter nagedachtenis van de overleden leden van het Genootschap. 

De palmezel wordt daarna ontdaan van de resterende palmtakjes die bewaard worden om op Aswoensdag van het volgend jaar te verbranden, waarbij de as gebruikt wordt voor de askruisjes. De apostelen en discipelen brengen op het kerkhof een bezoek aan de graven van de overleden leden van het Genootschap en leggen er een palmtakje neer.

Om 17.00 uur komen de apostelen en discipelen terug samen voor het drinken van de beker wijn: elke apostel en discipel drinkt deze in één teug leeg. Nieuwe leden drinken drie bekers wijn. Daarna beginnen ze aan het avondmaal.

Later in de Goede Week nemen de apostelen deel aan de voetwassing op Witte Donderdag. Om de vijf jaar nemen ze op Paasmaandag deel aan de Paardenprocessie in het naburige Hakendover. Op de zondag rond 13 juli wonen ze een mis bij ter nagedachtenis van de overleden leden, als symbool voor hun zending in de wereld ter verkondiging van de blijde boodschap.

*Ref. Het oude Confrerieboek van het Apostelengenootschap te Hoegaarden – Inge Callebout, https://www.dbnl.org/tekst/_ver016199001_01/_ver016199001_01_0012.php
Beelden © Het Genootschap der XII Apostelen