Wat betekent folklore vandaag? Terugblik colloquium Re*thinking Folklore

Spanningsbogen

Het colloquium ‘Re*thinking Folklore’ exploreerde de actualiteit en toekomst van folklore vanuit diverse invalshoeken. Jorijn Neyrinck (Werkplaats immaterieel erfgoed) en Sarah Keymeulen (ABBY Kortrijk) openden de dag met een reflectie in tandem vanuit beide trajecten: als organisatie voor immaterieel erfgoed, enerzijds, en als nieuw museum in Kortrijk/Vlaanderen dat het thema identeit(en) centraal zet, anderzijds. En vanuit de conversatie die beide teams rond deze thema’s en vragen de afgelopen twee jaar voerden en waaruit het programma van deze dag groeide.

^{Foto: Jorijn Neyrinck en Sarah Keymeulen tijdens Re*Thinking Folklore - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Allereerst zette de Werkplaats in 2024-2025 een vooronderzoek over folklore in gang. Stagiaire Pauline Meganck (masterstudent “International Cooperation on Human Rights and Intercultural Heritage” aan de Universiteit van Bologna) interviewde daarvoor in 2024 een reeks sleutelfiguren met uiteenlopende ideeën over folklore. Bij het beluisteren en analyseren van die gesprekken, ontdekten we een aantal terugkerende thema’s en spanningsbogen: ‘authenticiteit’ en verandering, traditie en evolutie, insluiting en uitsluiting, repertoire en interpretatie, doen en beleven, …

Die spanningsbogen werden het vertrekpunt voor verdere exploratie. We gingen in gesprek met Monica Bota-Moisin (WhyWeCraft), Marc Jacobs (Erfgoedstudies, Universiteit Antwerpen), Hanne Kinne (Frisse Folk), Gert Laekeman (Instituut voor Vlaamse Volkskunst) en kunstenaar McCloud Zicmuse. We capteerden hun bespiegelingen rond deze vraagstukken op video. Een montage van die gesprekken presenteerden we als introductie van een reeks boeiende thema’s en sprekers tijdens het colloquium. We delen ze hier ook online.

^{Collega Sofie De Ruysser organiseerde mee dit colloquium vanuit Werkplaats immaterieel erfgoed - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Wat is folk(lore)? Over wie hebben we het?

Te veel folklores vertekenen het volk - Eric Corijn (Vrije Universiteit Brussel) 

Eric Corijn is niet alleen cultuurfilosoof en sociaal wetenschapper, maar ook zoöloog, beeldhouwer en betrokken bij de Brusselse Zinnekeparade. Volgens Corijn krijgt het alledaagse leven vorm door heel wat sociale praktijken die op specifieke tijdstippen en plaatsen doorgaan. Denk maar aan het drinken van koffie aan de ontbijttafel. De neerslag van die sociale praktijken krijgt een plek in het culturele veld, bijvoorbeeld in de vorm van erfgoed. De keuze waarmee wel of niet aan de slag te gaan, is mee ingegeven door beleid en instellingen die vertrekken van visies en modellen die de standaard zetten. Een voorbeeld daarvan is het idee van ‘gemeenschap’. Maar in een geglobaliseerde wereld werken die standaarden niet altijd meer. Er is immers een veel grotere mobiliteit: mensen en praktijken zijn vaak verbonden met meerdere plekken tegelijkertijd.

^{Eric Corijn (Vrije Universiteit Brussel) - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Het merendeel van de wereldbevolking leeft vandaag in steden. De stedelijke samenleving is gekenmerkt door een diversiteit aan mensen en praktijken. In de 21ste eeuw is er ook steeds meer sprake van hybriditeit, mengvormen, subculturen en nieuwe vormen van gedrag en expressie. Zo is veel plaatselijke folklore ondertussen geëvolueerd tot een gebeuren waar veel mensen geen deel van zijn. Ze zijn veeleer toeschouwer van dit ‘lokaal erfgoed’ dat ze zelf niet beoefenen en waar ze zelf niet bij horen. Erfgoed dat verbindend was in de stad van het verleden, is dat vandaag niet meer. Er is daarom een nieuw perspectief nodig op wat mensen kan verbinden; een perspectief dat ook rekening houdt met een andere beleving van tijd en ruimte. 

Wie is eigenaar van folklore?

Ownership and Governance of Folklore: Multilayered Perspectives, Multilayered Tensions - Devanshi Saxena (Universiteit Antwerpen) en Charlene Musiza (University of Cape Town)

Devanshi Saxena en Charlene Musiza onderzoeken intellectuele eigendomsrechten. Er bestaan verschillende vormen van, bijvoorbeeld kwaliteitslabels, copyrights en patenten. Devanshi en Charlene stelden zich de vraag wat dat precies betekent voor folklore die doorleeft in verhalen, liederen, patronen en rituelen. Die zijn door gemeenschappen doorheen generaties doorgegeven en vernieuwd. Ze horen bij het alledaagse leven.

^{Charlene Musiza (University of Cape Town) - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Vaak zijn gemeenschappen en groepen van mensen niet echt bezig met vragen van ‘eigenaarschap’. Dat verandert wanneer iemand misbruik maakt, bijvoorbeeld om winst te maken. Mensen botsen daarbij op een juridisch systeem dat niet altijd een heldere plek of omschrijving biedt aan betrokken ‘gemeenschappen’. Het recht is doorgaans meer op maat van individuen of organisaties geschreven, maar niet op maat van een heterogene groep of gemeenschap.

^{Devanshi Saxena (Universiteit Antwerpen) - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Folklore en tradities vragen daardoor om een zoektocht naar nieuwe instrumenten en strategieën. Hoe kan het beleid de gemeenschappen en hun tradities bescherming en groeikansen bieden? En welke rol is voor de betrokkenen zelf weggelegd om hun tradities en praktijken te borgen? Wie krijgt -of neemt- precies welke verantwoordelijkheid en controle? Cases uit onder andere Kenia, India én ook Limburg tonen leemten aan in de bestaande wettelijke structuren. Folklore en tradities vormen zo een uitnodiging om inclusievere en rechtvaardigere beheersmodellen uit te werken. 

Authenticiteit?

Leen Devyver (Danspunt) haalde het colloquium niet door ziekte, maar Mieke Witkamp van CEMPER sprong met plezier in om te komen reflecteren over ‘authenticiteit’ in folklore. Ze toonde ons bovendien in avant-première een film over volksdans en folk dans (ook wel balfolk). De film neemt de kijker mee naar verschillende dansevenementen. Dansers en organisatoren vertellen waarom zij hun dans zo betekenisvol vinden.

Mieke vertelde over het onderzoek dat zij met CEMPER voerde naar volksdans en folk dans. Ze schetste een aantal kenmerken die meestal voorkomen bij volksdans, zoals het aanleren en doorgeven van danspassen, op geregelde tijdstippen samen repeteren, het dragen van klederdracht of kostuums, en het dansen als deel van het verenigingsleven. Folk dans is een recenter fenomeen. Dit bestaat meer uit dansavonden en festivals waar live muziek centraal staat. Daardoor spelen muzikanten en dansers op het moment zelf op elkaar in. Men moet meestal de stappen minder kennen.

Zowel volksdans als folk dans kennen hun uitdagingen. En mogelijk hebben ze elkaar ook enkele oplossingen te bieden. Volksdansers hebben bijvoorbeeld heel wat kennis over (de herkomst van) de danspassen die een waardevolle bron zijn voor creatie. En de organisatoren van folk bals weten op hun beurt een ruim publiek te bereiken. En of je dan kijkt naar een goede uitvoering gebaseerd op overgeleverde kennis, of naar het plezier van het dansen zelf, beide bewegingen zijn het erover eens dat het dansen ‘écht moet voelen’.

Als erfgoedwerker vindt Mieke het belangrijk om te luisteren. Ze kiest ervoor om niet bij voorbaat al te vertellen dat ‘authenticiteit’ als begrip soms problematisch wordt bevonden (bv. in de UNESCO Conventie voor immaterieel erfgoed, bij onderzoekers, enzovoort). Ze wil vooral luisteren naar de betrokkenen en daarmee hun perspectieven begrijpen. Van daaruit kan Mieke ondersteuning en erfgoedzorg bieden en de dialoog aangaan.

^{Mieke Witkamp (CEMPER) - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Het F-woord ontleed

Als afsluiter van de voormiddag, ontleedde Dorothy Noyes (The Ohio State University) het begrip folklore met een scherpe analyse. Noyes geeft aan dat ‘folklore’ gebruikt wordt om de ‘intieme andere’ te beschrijven: mensen dicht bij huis. Folklore roept zo gevoelens van comfort en nostalgie op. En toch is vanuit folklore niet altijd zomaar iedereen dicht bij huis bestudeerd of gewaardeerd. Zo bekeken folkloristen bijvoorbeeld kinderen, vrouwen, arbeiders en buitenlanders als bijgelovig of oubollig. Nieuwe tendensen vond men dan weer te chaotisch om al te beschrijven. Het dominante verhaal werd toch veelal gestuurd door bourgeois mannen.

Als je terugblikt in de tijd, kan je zien hoe folklore bij verschillende maatschappelijke evoluties is ingezet om sociale of politieke agenda’s te voeden. In de 17de eeuw werden dorpsfestivals bijvoorbeeld gebruikt om de eigenheid van lokale gemeenschappen te illustreren en zich zo te onderscheiden van de absolutistische regimes van buitenaf. Tijdens de Romantiek wonnen folkloristische gebruiken aan populariteit in een snel industrialiserende maatschappij. En in de Verenigde Staten droeg folklore bij om te aarden voor de ingeweken bevolking. De nieuwe bewoners konden hier immers vaak geen beroep doen op familiebanden: ze gebruiken daarom oudere gebruiken en rituelen. In de twintigste eeuw zien we golven waarin folklore gemobiliseerd wordt in natievorming in Europa, maar later evengoed in burger(rechten)bewegingen en activisme in het teken van duurzaamheid en alledaagse cultuur in het Noorden van Europa en in de Verenigde Staten. Hoewel de vorm en invulling van folklore dus steeds is blijven veranderen, blijven er toch tot vandaag heel wat sporen van over. Zo hebben heel veel dorpen en steden in Vlaanderen nog steeds een festival. En veel mensen blikken toch met nostalgische blik terug op een verleden dat eenvoudiger lijkt.

^{Dorothy Noyes (Ohio State University) - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

In de geglobaliseerde wereld van de 21ste eeuw is het alvast duidelijk dat ‘het volk’ niet meer bestaat. Ook ‘de folklore’ kan dus geen dominant verhaal meer vertellen. Zelfs het idee van ‘moderniteit’ is vandaag een overblijfsel uit het verleden geworden. En hoewel er ook nu groepen zijn die de autoriteit over folklore en tradities proberen op te eisen, ziet Dorothy Noyes toch veeleer een ‘vrije markt’ van tradities vandaag. Die is fluïde, open en ongelijk (verdeeld/qua macht/kracht…) wat zich uit in een grote veelheid van dynamische tradities.
De huidige uitdaging is om verbanden te vinden; verbindingen die mogelijk meer gemengd en tijdelijk van aard zijn dan vroeger, maar die op hun manier een nieuwe gezamenlijke ‘common sense’ kunnen vormen.

Kunst kan daarbij een rol spelen. In antwoord op onze globale context van enorme overvloed en keuzevrijheid, ziet Noyes vandaag creatieven opstaan die bewust kiezen om vanuit schaarste en beperking te vertrekken, engagement opnemen in hun nabije omgeving en vanuit menselijke relaties. Ze werken met hergebruik van sporen en resten van het verleden, in allerlei hybride artistieke vormen. Zullen zij deze keer wel aan de erfenissen en wetmatigheden van onze ‘moderniteit’ of moderne tijden zien te ontsnappen? 

“Common sensing will have to ground any new common sense (Dorothy Noyes, 2020).
Art can Help (Pascal Gielen).”

Bekijk hier de volledige presentatie van Dorothy Noyes

^{Muzikale performance van McCloud Zicmuse, Prins Carnaval zonder Carnaval - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Samenspel tussen kunst en folklore

Na een korte lunch en quick tour door de tentoonstelling ‘F**klore. Reïnventing Tradition’,  was het tijd voor de muzikale performance van McCloud Zicmuse. McCloud is Prins Carnaval zonder Carnaval, muzikant, keramiek kunstenaar, auteur van kinderboeken en ook schutter van de staande wip. In zijn performance belichaamde hij een kritische reflectie op folklore.

Proza-K maakte het opstapje naar het vervolgprogramma, met een poëtische oogst van de voormiddag. Scherpzinnig observerend, schreven ze een gedicht op maat waarin de woorden van verschillende sprekers weerklonken.

^{Yves Kibi Puati Nelen van Proza-K - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Kunstenares Eleni Kamma vertelde over haar installatie in ABBY. In de kapel ziet de bezoeker een optocht van personages. Die vertegenwoordigen de parrhesia: een open en frank gesprek met de machthebbers. Elk van de personages is een allegorie. Die kregen vorm vanuit lokaal erfgoed en hedendaagse gedragspatronen. Een daarvan is het duo van de Nar en de Self-junkie. De nar hield vroeger een scepter vast waarmee hij het gesprek aanging met de koning en kritiek leverde. De nar gaat in deze installatie in interactie met de Self-junkie die een selfie-stick vasthoudt. 

^{De installatie van Eleni Kamma in ABBY - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Ignace Cami wil als kunstenaar graag verhalen ontdekken en vertellen. Voor de Folklore-expo in ABBY maakte hij een houten koekplank, met als titel “wij waken’. In de tentoonstelling is die koekplank te zien, samen met speculaaskoek die aangeboden wordt op een karretje op wielen. Bezoekers kunnen smullen van de lokaal gebakken speculaaskoek. 

Cami is daarmee niet aan zijn proefstuk toe. Gefascineerd door koekplanken, voert hij al langer onderzoek naar welke afbeeldingen daarbij vroeger werden gebruikt, en waarom. Koekplanken zijn de houten bakvormen waarin koeken in een figuur worden gebakken. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de gekende Sinterklaaskoeken in speculaas. Vroeger maakten vaklui die koekplanken met veel oog voor detail, maar later maakten ook steeds meer mensen thuis planken, meer dan eens met eenvoudiger illustraties. Die afbeeldingen en geschiedenissen fascineren Ignace Cami. Hij maakte zelf eerder ook al koekenplanken met afbeeldingen van verhalen die mensen (bijna) vergeten zijn. Zo kunnen mensen het verhaal terug tot zich nemen. 

^{Kunstenaar Ignace Cami geeft uitleg over zijn werk - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

In Kortrijk liet hij zich inspireren door een archeologische vondst van twee honden in de oude waterput op de site van ABBY. Cami ‘speculeert’ dat die vondst verbonden kan zijn met een oud Romeins gebruik om honden als offer te begraven in oude waterputten. Tegelijk legt hij ook de link met het hedendaagse gebruik van hondeneigenaars om ‘hier waken wij’-bordjes op te hangen aan hun raam. Daarom maakte Cami voor ABBY een houten koekenplank met een verbeelding van de twee honden uit de waterput en het woord ‘offer’.

Naast het verhaal vindt Ingace ook het maakproces van de koekenplank bijzonder. En ook de relatie tussen de koekenplank en de speculaaskoek vindt hij interessant. De positieve afbeelding wordt snel opgegeten. Intussen blijft het negatief in de koekenplank langer bewaard en kan voor reproducties zorgen dankzij het vakmanschap van een bakker. In Kortrijk zocht een bakker samen met Ignace naar historisch, lokale ingrediënten voor het deeg. 

Verder deelt Ignace Cami nog zijn werk “I’ll explain everything about the geese”. Hij stelde vast dat er beleidsbeslissingen werden genomen met een grote impact op de traditie van het ganzenrijden, maar zonder veel oog of gehoor voor het perspectief van de betrokken ganzenrijders en ganzenrijdersgemeenten. Door de traditie zelf bij te wonen in het dorp, ging Ignace er zelf op een andere manier naar kijken. Zijn artistieke installatie bemiddelt daarom tussen de blik en beleving van buitenstaanders en beoefenaars. Via een zintuiglijke en sociale ervaring schept Cami’s werk een andere relatie met het ganzenrijden en het lot van de ganzen. 

^{Het werk van Ignace Cami in ABBY - Pien Van Grensven in opdracht van Werkplaats immaterieel erfgoed (CC BY-SA 4.0)}

Meerstemmige gedachtenwisselingen

Om nog meer uiteenlopende invalshoeken op folklore vroeger, vandaag en morgen bijeen te brengen, boodt het programma als sluitstuk een forum aan. Daarin konden alle aanwezigen en sprekers met elkaar in gesprek en gedachtewisseling gaan. Vooraf kreeg men al de hele dag de kans om vragen, bedenkingen of reacties te delen: online via padlet, geschreven op kaartjes, enz.

Proza-K rondde de dag af met de laatste poëtische oogst en impressies van al die uiteenlopende stemmen van experts, kunstenaars en vele anderen die samen kwamen ‘folklore her-denken’.

- Een terugblik door Sofie De Ruysser en Jorijn Neyrinck -