Broodcultuur

Broodcultuur omvat verschillende elementen. Het gaat om het product zelf: brood in al zijn ontelbare vormen, geuren en kleuren, maar wel doorgaans als optelsom van meel, water, zout en desem of gist. Bakkers en eters van brood maken de broodcultuur: van de warme bakker om de hoek, de grootbakkerijen, de thuisbakkers, de leerkrachten en leerlingen in bakkerijscholen, de zuurdesemfanaten, de bakhuisjes-bakkers… tot de consumenten die hun brood kopen bij de bakker, supermarkt of automaat. Broodcultuur slaat bovendien op de symbolische en culturele waarde van brood: zowel op dagdagelijkse, als op sleutelmomenten in het jaar en in het leven bij vele tradities zoals de brooddoos op het werk of school, de pistolets op zondag en de broodtafel na een begrafenis. Tot zelfs in onze taal speelt brood nog altijd een hoofdrol. En ten slotte: brood verbindt en brengt mensen samen.
Sinds eeuwen wordt brood hier gemaakt en gesmaakt. Het product en het proces kenden een hele evolutie: tot in de jaren 1970 werd door de plaatselijke bakker om de hoek of soms thuis vervaardigd. Maar al sinds de jaren 1880 industrialiseerde het maakproces van brood.
Ook de variatie in brood kende een hele ontwikkeling: in de middeleeuwen kon je als broodeter slechts tussen een viertal broden kiezen, vandaag is de verscheidenheid van broodsoorten in Vlaanderen en België oneindig: van oerklassiekers zoals wit, bruin en volkorenbrood, van luxebroden, meergranenbroden, dieetbroden, broden op basis van lokale granen, (zuur)desembroden, speciaal brood, tot de ingeburgerde ‘nieuwkomers’ zoals Naan en Turks brood. Bovendien verschijnen er bij de bakker of de supermarkt regelmatig nieuwe broodsoorten. Dit wijst erop dat brood nog steeds relevant en vitaal is.
Broodcultuur, dat zijn ook de consumenten: zij eten en waarderen het brood en beleven de vele tradities en dagelijkse gebruiken rond brood. Op belangrijke sleutelmomenten in het jaar, in het leven, en bij diverse tradities speelt brood een grote rol. Denk aan de belegde broodjes op rouwmaaltijden, Sinterklaaskoeken bij Sint-Maarten of Sinterklaas, de Krakelingen tijdens Krakelingenworp, worstenbroodjes en appelbollen op Verloren Maandag, Hubertusbroodjes op Sint-Hubertus, Matse op Pesah, Cozonac en Pâska brood op het Orthodoxe paasfeest, challe op vrijdagen, het maken van lavash…
Al die broodsoorten worden met veel passie en vakkennis gemaakt. Ook dàt is broodcultuur. Brood bakken is een vak apart, dat veel kennis en ervaring vereist. Dit ambacht lééft en wordt in stand gehouden en herontdekt. Dat laatste gebeurde op grote schaal tijdens de lockdown in 2020 toen veel mensen thuis aan het bakken sloegen. Maar ook de vele bakworkshops- en opleidingen die in Vlaanderen en België door verschillende socioculturele verenigingen, onderwijs-en erfgoedinstellingen jaarlijks worden georganiseerd, zijn een bewijs dat dit erfgoed springlevend is en wordt doorgegeven, zowel door professionele bakkers als hobbybakkers. Ook bakkerijscholen, bakkersorganisaties en erfgoedspelers met een werking rond brood zijn betrokken bij de broodcultuur. Minstens even belangrijk zijn de vele blogs over brood bakken, zij die schrijven over en onderzoek voeren naar brood en broodcultuur.
Broodcultuur omvat ook het materiële erfgoed. Denk aan het onroerend erfgoed zoals de vele bakhuisjes en bakkerijen, maar ook het roerend erfgoed zoals bakvormen, handwerktuigen en machines. Bovendien vormen brood, zijn symboliek en de vele broodtradities al sinds eeuwen een geliefkoosd onderwerp zowel bij vele gewone kunstenaars als bij de beroemde Vlaamse meesters.
Ook is het oraal erfgoed rond brood levendig: brood zit vervat in de Nederlandse taal. Denk aan de vele spreekwoorden en gezegdes rond brood: iets is broodnodig, op water en brood leven, …Kortom, brood zit ingebakken in ons dna.
Ten slotte heeft broodcultuur een bijzonder maatschappelijke waarde. In de eerste plaats verschaft het brood goedkope calorieën. Brood komt zowel dagelijks als op sleutelmomenten van het leven en het jaar op tafel: de dagelijkse boterham als ontbijt, de ‘brooddoos’ op het werk of school, pistolets op zondag, broodjes op de restauranttafel of de koffietafel bij een overlijden. Brood heeft hierbij een sociale functie: het brengt mensen samen rond de tafel thuis of elders. En zeker wanneer het samen gekneed en gebakken wordt. De stenen bakovens, bakhuisjes of leemoventjes van oudsher waarin samen brood gebakken en gedeeld wordt, kennen in ons land een revival.
Brood heeft daarenboven een intercultureel karakter. Het is herkenbaar in diverse culturen. Dit maakt de broodcultuur ook complex: de verhouding tot brood en de betekenis die eraan wordt gegeven is dikwijls erg persoonlijk. In onze samenleving kan brood enerzijds verbinden maar ook de eigenheid benadrukken.