Vlaanderen: Rijk aan zingevingsrituelen en- tradities

Deze soms persoonlijke inzendingen geven uiting aan de grote verscheidenheid aan zingevingsrituelen die in Vlaanderen en Brussel bestaan, zonder echter volledigheid te beogen. 
Als rode draad doorheen het overzicht kozen we ervoor de praktijken te groeperen. 

• Bij vijf inzendingen sprong een getal in het oog
• Bij drie inzendingen werd er duidelijk gezongen
• Bij twee inzendingen stonden rozen centraal
• De vier elementen, water, aarde, vuur en lucht, vonden we eveneens terug
• Bij vier inzendingen nam een schrift of boek een centrale plaats in
• Twee inzendingen hadden dan weer een rol weggelegd voor wijn
• Twee draaiden rond andere grondstoffen
• En bij vier ingezonden rituelen nam een vrouw de begeleidende of organiserende of ceremoniële rol op

Ontdek de erfgoedpraktijken en de daarmee verbonden gemeenschappen hieronder! En voel je nadien een knagend gemis? Niet aarzelen, want zelf iets toevoegen dat kan nog altijd hier!

In het oog springende getallen

Afscheid nemen van een overledene volgens gebruiken uit het Tibetaans boeddhisme

Belangrijk voor Tibetaanse boeddhisten is om samen mantra’s te bidden bij het sterfbed en na het overlijden van de persoon, meestal het ‘Om manipadmé hum’. Algemeen wordt er gekozen voor crematie, waarbij in België zowel mannen als vrouwen aanwezig zijn. Er wordt dan gebeden rond de kist en de ‘Khata’, een zijden sjaal uit Tibet of India, wordt geplaatst op de kist. Veel mensen willen graag dat hun assen met de familie terug reizen naar Tibet en daar uitgestrooid worden. Tibetaanse boeddhisten geloven in reïncarnatie, daarom is het belangrijk als dichte familie om 49 dagen te bidden bij het huisaltaar. Een jaar na het overlijden komt iedereen opnieuw samen voor een herdenking.

Wu Ji Ma is een Tibetaanse boeddhist. Na het overlijden van haar ouders staat ze elke woensdag en in het weekend vroeger op om te bidden, de kaarsen aan te steken en het water bij het Boeddhabeeld te verversen.

Opruimactie van de Ahmadiyya-gemeenschap
De Limburgse Ahmadiyya gemeenschap organiseert elke eerste dag van het jaar, op 1 januari, een opruimactie in verschillende gemeenten in Limburg. Dergelijke acties houdt de Ahmadiyya gemeenschap wereldwijd. Het kadert binnen hun liefdadigheidsinsteek, 'reinheid' staat namelijk centraal in de islam. Het is een kleine symbolische actie om ons land te dienen en proper te houden. De opruimactie wordt georganiseerd door de mannelijke leden, de vrouwen bezoeken rusthuizen of zetten zich in voor de asielcentra.

Adeel en Basaam behoren tot de  Limburgse Ahmadiyya gemeenschap. Zij trekken op 1 januari de straat op om deze schoon te maken. 

Loofhuttenfeest in de joodse gemeenschap
Soekot, ofwel het loofhuttenfeest, herdenkt de goddelijke bescherming van het Israëlische volk tijdens een woestijnreis van veertig jaar naar het beloofde land Kanaän. Joden leven tijdens dit feest zeven dagen in een ‘soeka’, een loofhut gemaakt van natuurlijk materiaal zoals takken en bladeren. Door het dak moeten de sterren zichtbaar zijn, want die symboliseren de goddelijke bescherming. Het loofhuttenfeest heeft zowel een rituele als een sociale dimensie waarbij het zegenen van en zwaaien met een ‘loelav’ een belangrijk dagelijks ritueel is. Ook gastvrijheid en verbinding staan centraal, er wordt met vrienden en familie gegeten en gedronken in de loofhut. 

Daniël Kalter is voorzitter van de synagoge van Oostende. 

Doop door onderdompeling in een pinkstergemeente
In pinkstergemeenten worden mensen gedoopt door onderdompeling, een praktijk die teruggaat tot de vroege kerk en opnieuw werd ingevoerd in de zestiende eeuw. Alleen mensen die bewust voor de doop kiezen, doorgaans vanaf 12 jaar, komen in aanmerking. Het doopritueel vindt plaats in een speciaal doopbad in de kerk of op een andere locatie en wordt uitgevoerd door leden van het kerkbestuur of bekenden van de dopeling. Voorafgaand aan de doop volgt de kandidaat een cursus om de betekenis van de doop te begrijpen. Tijdens de ceremonie getuigt de dopeling over zijn/haar keuze om een volgeling van Jezus te zijn. Hij/zij wordt in witte kleren gedoopt, als symbool van een nieuw leven in zuiverheid.

Aaldert Prins maakt deel uit van pinkstergemeente De Kruispoort in Brugge.

Afscheid nemen van een overledene volgens het hindoeïsme 

Op het sterfbed bidt de familie uit het hindoe-gebedenboek, daarmee proberen hindoes al het slechte te verdrijven. Na het overlijden mag niemand het dode lichaam nog aanraken, buiten een man die het wast. Iedereen kan de overledene bezoeken, waarbij er in stilte gebeden wordt. In België wordt gekozen voor crematie, zodat de ziel gemakkelijk het lichaam kan verlaten. Dat is belangrijk, want hindoes geloven in reïncarnatie. De rouwperiode zelf duurt dertien dagen, in die periode staat bidden centraal. Elk jaar organiseert de zoon van de overledene voor de familie een herdenkingsceremonie op de sterfdatum. 

Nirmala Pariyar is lid van de culturele vereniging Everest Nepali Society (Brugge). De vereniging probeert enkele gedeelde Nepalese tradities in ere te houden. 

Tradities waarin zang een rol speelt

Goede Vrijdagprocessie van de Griekse gemeenschap

De Grieks-orthodoxe Kerk in Limburg organiseert elk jaar net voor hun paasfeest de Goede Vrijdagprocessie. Zij herdenken hierbij het overlijden en de verrijzenis van Christus. De optocht start met zonsondergang. Een geborduurd werk met het icoon van Christus, dat op het versierde ‘epitaphio’ -ofwel graf- ligt, wordt door de straten gedragen. Doorheen de dag zingen de gelovigen treurliederen en lezen zij passages uit de Bijbel. De optocht eindigt in de kerk, waar iedereen gebukt onder de ‘epitaphio’ de kerk binnenstapt. 

Samen met andere Griekse Limburgers in Maasmechelen neemt Maia deel aan deze jaarlijkse traditie.

Afscheid nemen van een overledene volgens een pinkstergemeente

Bij de pastorale zorg wordt er in de pinksterbeweging zo veel mogelijk spontaan gebeden. De overledene kan kiezen voor crematie of teraardebestelling. De pinksterbeweging schrijft bij een begrafenis geen bijzondere rituelen, woorden of gebeden voor. De uitvaart zelf dient als dankdienst voor de overledene. Er wordt een welkomstwoord gelezen, een aantal gebeden geuit en liederen gezongen, die meestal voortkomen uit de bundel ‘Opwekking’. Ook zijn er een preek en een zegenbede. 

André De Winne is predikant van pinkstergemeente De Kruispoort in Brugge.

De verering van de icoon van de Moeder Gods van Antwerpen

Een belangrijk aspect in het leven van orthodoxe christenen is de verering van iconen. Voor de parochianen van de kerk van de Geboorte Moeder Gods in Antwerpen (Wilrijk) speelt de ‘Maica Domnului’ een centrale rol. Tijdens elke viering wordt zij vereerd, begeleid door het zingen van een ‘troparion’, dat is een Byzantijnse hymne. Verder vindt er iedere woensdagavond een gebedsviering plaats, speciaal gericht op de zieken. Een icoon schilderen gebeurt volgens strikte regels en wordt beschouwd als een vorm van gebed en meditatie. Hier schilderde een Roemeense kunstenaar het icoon. Het symboliseert de bescherming van de stad Antwerpen door Maria. De stad zelf is dan ook te zien in het werk. 

George Valcu is rector van de parochie van de Geboorte Moeder Gods in Antwerpen (Wilrijk), de oudste Roemeens-orthodoxe parochie in Vlaanderen. Sinds 2018 speelt de icoon van Maria een belangrijke rol binnen de gemeenschap.  

Rozen

Mariakapelletjes versieren in Lille

In enkele Kempense gemeenten, waaronder Lille, versieren mensen Mariakapelletjes met papieren bloemen. Vrijwilligers maken deze kleurrijke bloemen met crêpepapier. Het versieren van de kapellen hangt nauw samen met het bidden van de rozenkrans tijdens de meimaand. De traditie van het versieren van de kapellen zit diep verankerd in de katholieke volkscultuur en regionale gebruiken. Vandaag voeren minder mensen deze traditie uit, dus werd er actie ondernomen om de traditie niet verloren te laten gaan. 

Greet Dekkers maakt veel bloemen uit crêpepapier. Vroeger maakte ze deze voor haar kinderen om te verkopen op het strand. 

Rozenhoedjes bidden en vieren aan ‘Ons kapelleke’ in Eik 

Het kapelleke in Eik is een plaats waar verschillende tradities plaatsvinden. Sommige overleefden de tand des tijds niet, anderen leven vandaag voort. Zo bidt men twee keer per jaar, in mei en in oktober, het ‘Rozenhoedje’. Er wordt dan gebeden tot Onze-Lieve-Vrouw om de zieken te genezen. Daarnaast leest men jaarlijks op 8 september een mis in de kapel, op het feest van Maria Geboorte. Verder veert de plaatselijke afdeling van Ferm Maria in de maand mei. Mensen kunnen ook steeds terecht in de kapel voor het branden van noveen- of offerkaarsen of voor het leggen van bloemen. 

Jonas Slegers groeide op met deze kapel en voerde als erfgoedmedewerker onderzoek naar de geschiedenis en tradities ervan.

De vier elementen: aarde, water, vuur en lucht

Soefidansen

Soefidansen is een ritueel binnen de islamitische Soefitraditie waarbij derwishen op zachte muziek ronddraaien in een golvende beweging, waardoor ze zowel zichzelf als het publiek in vervoering brengen. De belangrijkste grootmeester van het Soefisme, Rumi (1207-1273), is de grondlegger van de ‘Sema’ of het ritueel van het Soefidansen. Er zijn geen vaste data, maar de sterfdatum van Rumi, 17 december, mag niet voorbijgaan zonder bijeenkomst. 

Bij Rumi centre vzw doet men naast het Soefidansen, ook aan humanitaire acties. Ze hebben een drietal derwishen. Recep is zowel een derwish als docent. 

Afscheid nemen van een overledene volgens het zenboeddhisme

Wanneer een zenboeddhist sterft, zijn er enkele rituelen mogelijk, op vraag en zonder verplichting zoals een ‘Fusatsu’. Dat is een ritueel dat het effect van negatief gedrag zuivert. De aanwezigen kunnen wierrook en een kaars laten branden en ‘soetra’s’ zingen. Ook voor de uitvaart bestaat er geen geijkte procedure. Wel wordt de overledene gekleed in een kimono en wordt het lichaam in ‘Parinirvana’, de houding waarin Boeddha stierf, gelegd. Meestal kiest men voor crematie, waarbij de assen later een plek krijgen bij het huisaltaar. Het afscheid verloopt sereen, ingetogen en meditatief. 

Ivo Librecht behoort tot de zenboeddhistische gemeenschap van Brugge, Zendojo Brugge vzw. 

Smigus Dyngus: Water gooien op Paasmaandag

Jaarlijks vindt er op Paasmaandag ‘Smigus Dyngus’ plaats in Limburg. Deze traditie, meegebracht door de Poolse katholieke gemeenschap, is een ‘watergooidag’. Op die dag gooit de gemeenschap water naar elkaar met emmers en gieters. Die handeling gebeurt op straat of in de tuinen. Het staat symbool voor vruchtbaarheid en dient als zuiveringsritueel. Hier vindt ‘Smigus Dyngus’ plaats volgens een vast stramien. Er wordt ontbijt voorzien en nadien wordt er gewandeld naar de huizen en de gezinnen die willen meedoen. Per huis duurt het ongeveer een half uurtje. Poolse roots of niet: iedereen doet mee!

Michel Drozdzyniak neemt jaarlijks deel aan deze traditie. 

Islamitische uitvaartrituelen

Als begrafenisondernemer luister je aandachtig naar de wensen en noden van de naaste familie. Indien de familie het wenst, is repatriëring mogelijk waarbij de administratieve afhandeling gebeurt op de eerste dag. Op de tweede (of derde) dag komen de rituelen aan bod. Er vindt een rituele wassing plaats en er worden Koranverzen voorgelezen. Hierna wordt de overledene gewikkeld in een lijkwade, op die manier presenteert de persoon zich aan Allah. Enkel naaste familie wordt toegelaten bij de laatste begroeting. Dan volgt het uitvaartgebed. Dit gebeurt altijd buiten de moskee en in alle weersomstandigheden. Tot slot volgt de laatste ‘uitwisseling’ waarbij letterlijke of figuurlijke ‘schuld’ wordt vereffend met de overledene. Op de begraafplaats zelf vragen we terughoudendheid, iedereen mag aarde op het graf gooien. 

Met zijn zaak ‘Hizir’ ondersteunt begrafenisondernemer Tayfun Veli Arslan ‘O families bij (islamitische) uitvaarten. Jaarlijks begeleidt hij tussen de 140 à 150 uitvaarten, voornamelijk in en rond Genk en Gent.

Religieuze boeken en schriften

Een mezoeza ophangen aan de deurpost

Bij de rechterdeurpost aan de  ingang van woningen van joodse families wordt er een ‘mezoeza’ geplaatst. In dat tekstkokertje zit een stuk perkament met het ‘Sjema’, het belangrijkste joodse gebed, afkomstig uit de ‘Thora’. Het ritueel geeft aan dat in die woningen joodse families wonen en in deze huizen de regels van de ‘Thora’ worden gevolgd. Daarnaast raken sommige joden de ‘mezoeza’ aan met hun gekuste rechterhand bij het binnen- en buitengaan van de woning. Naast de religieuze betekenis, krijgt de traditie ook een decoratief aspect waarbij de ‘mezoeza’s’ vervaardigd zijn uit hout, koper of zelfs zilver. 

Nadine is al meer dan 35 jaar actief als gids in de Portugese synagoge in de Hoveniersstraat en maakt deel uit van een van de oudste joodse families van Antwerpen. Graag geeft ze tijdens gidsbeurten meer uitleg over het gebruik van de ‘mezoeza’. 

 Vaisakhi en Nagar Kirtan

‘Vaisakhi’, het belangrijkste religieuze feest voor de sikhgemeenschap, wordt elk jaar gevierd op 13 -soms 14- april. Tijdens dit driedaagse feest worden er vijf nieuwe ‘khalsas’ geïnitieerd. Dat zijn speciaal ingewijde sikhs die zuiver in de leer moeten staan. Ook in Sint-Truiden viert men dit feest, waarbij men na de initiatie in de ‘gurdwara’ (tempel) afsluit met de ‘Nagar Kirtan’. Tijdens deze processie vervoert men het heilige boek, ofwel ‘Guru Granth Sahib’, in een feestelijke open vrachtwagen. Op het einde van het parcours is er een traditionele open keuken. 

Afscheid nemen van een overledene volgens de islam

Na het overlijden geven moslims het lichaam liefst zo snel mogelijk terug aan de aarde, want het lichaam is niet van jou, maar van de schepper. Een stervende wordt omringd met familie en met het woord van God, de ‘Koran’, waarbij op dat moment de wet van God geldt. Na het overlijden wordt het lichaam schoongemaakt en volgt de rituele wassing (‘ghusl’). Er wordt een dodengebed, ‘Djazanah’, gezegd en er wordt verwacht dat de begrafenis ingetogen en beheerst verloopt. Repatriëring komt steeds minder voor. De islam voorziet drie dagen tijd om te rouwen, de moslimgemeenschap steunt de familie. 

Aziz Karim en zijn vrouw Ria Peene maken deel uit van de Brugse moslimgemeenschap en hebben de eerste moskee in Brugge opgericht. 

Afscheid nemen van een overledene volgens de anglicaanse kerk

Binnen de anglicaanse kerk bestaan er geen specifieke rituelen of tradities tussen het sterven en de begrafenis. Wanneer iemand op sterven ligt, is het belangrijk dat de priester bij het sterfbed wordt geroepen om te bidden. Het ‘book of Common Prayer’ biedt inspiratie en richtlijnen bij het bidden en de verering van God, inclusief sterf- en begrafenisrituelen. De priester staat de familie ook bij met de voorbereidingen van de begrafenis. Naast het kruisteken, de zegen en waar mogelijk de heilige communie, biedt een anglicaanse uitvaart veel vrijheid. Vaak wordt er gebruik gemaakt van hymnes en koorzang, ook gebed staat centraal tijdens de dienst. Verder is het gebruikelijk om giften te doen in naam van de overledene. 

Vader Augustine is priester in The English Church in Oostende en Brugge.

Wijn 

Afscheid nemen van een overledene volgens de orthodoxe kerk

Voor de orthodoxe kerk volgt na de dood de opstanding, de overledene blijft dus eeuwig leven bij God en in de hemel. Wanneer iemand weet dat hij/zij gaat sterven, begint de stervensbegeleiding en gaat de priester langs om samen te bidden. Ook wordt de ziekenzalving en de communie gegeven. Onmiddellijk na het sterven of voor de kist wordt gesloten, bidt de priester samen met de dichte familie het ‘Trisagion’, de hymne van de engelen. Het lichaam wordt gewassen met olie en wijn en gewikkeld in een witte doek. Verder wordt er een icoontje geplaatst. De dienst gebeurt in de kerk. Een tweede ceremonie gaat door op de begraafplaats. Crematie is niet toegestaan.

Bernard richtte met zijn broer Yves, toen diaken, vandaag Metropoliet, de orthodoxe kerk in Brugge en later in Oostende op. Hij was eerst lector, dan diaken en vervolgens priester. 

Gastvrijheidsrituelen binnen de anglicaanse kerk

Een van de kernboodschappen binnen de anglicaanse kerk is gastvrijheid. Dat uit zich in verschillende gastvrijheidsrituelen zoals het aanbieden van thee, koffie en taart of een maaltijd na de dienst. Verder wordt het Onzevader opgezegd met de woorden ‘thy’ en ‘thine’, die wijzen op de intieme relatie met de gelovige en God. Het verlenen van gastvrijheid zorgt daarnaast ook voor verbinding en gelijkheid tussen de leden van de gemeenschap, bijvoorbeeld bij het uitdelen van brood en wijn tijdens de communie. Een ander voorbeeld is de vredeswens waarbij iedereen elkaar de hand schudt en knuffelt. 

Stephen Murray is algemeen secretaris van het Centraal Comité van de Anglicaanse Eredienst in België.

Grondstoffen

Het maken van de lemen ark voor de processie in Alt-Hoeselt 

Op de zondag na de geboorte van Johannes de Doper, 24 juni, trekt er in Alt-Hoeselt een processie door het dorp. Die houdt halt bij een bijzondere ark, een triomfboog uit leem. Het leem wordt eerst bevochtigd en gemengd, waarna het op een houten frame wordt aangebracht. Vervolgens wordt er een tekening in de ark gekrast en worden het patroon, de bladeren, graanaren en bloemblaadjes zorgvuldig aangebracht. Tijdens de processie heft de priester aan de ark de monstrans en knielt iedereen, terwijl het koor het beste van zichzelf geeft. 

Gérôme Vonken is één van de bezielers van de lemen ark. Hij maakt al meer dan veertig jaar tekeningen voor op de ark. 

Allerheiligenbegankenis in Diest

Tijdens de jaarlijkse Allerheiligenbegankenis (bedevaart) op 1 november, staat de Allerheiligenkapel in Diest centraal. In deze kapel worden ex-voto’s aan heiligen geofferd. Deze wassen beeldjes in de vorm van lichaamsdelen of dieren doen dienst als uiting van dank voor het ontvangen van bepaalde gunsten, of om hulp af te smeken bij een bepaalde heilige. Dit heidens gebruik werd overgenomen door het christendom en wordt tot op vandaag gedaan. Ook het maken van de ex-voto’s wordt nog steeds door vrouwen op ambachtelijke wijze beoefend. 

Het Comité Allerheiligenkapel zet zich onder andere in voor de organisatie van de begankenis.

Rituelen in vrouwenhanden

Afscheid nemen van een overledene volgens het vrijzinnig humanisme

Vrijzinnige humanisten geloven in het hier en nu, na de dood is er niets. Iedereen interpreteert de dood op zijn/haar manier. Het vrijzinnig humanisme kent ook geen vast aanbod of stappenplan in dienstverlening. Alles gebeurt op vraag en op maat, waarbij zelfbeschikking centraal staat. De meeste mensen doen pas een beroep op onze diensten om de uitvaart uit te werken, vaste onderdelen zijn de begroeting en de afronding. De manier waarop al deze onderdelen ingevuld worden, de toon, de opbouw en de woorden, zijn heel persoonlijk en in elke situatie anders. HuisvandeMens biedt nazorg aan, zo is er jaarlijks een herdenkingsplechtigheid. 

Anne-Flor Vanmeenen werkt als vrijzinnig humanistisch consulent bij huisvandeMens in Brugge. Bij huisvandeMens kan je terecht voor informatie en sociale diensten, zoals geboorte- en huwelijksrituelen, zorgplanning, rouwbegeleiding… 

Rouwrituelen bij de Afro-Surinaamse gemeenschappen
In de Afro-Surinaamse gemeenschap vinden er veel rituelen plaats bij het overlijden van een persoon. Meteen na het overlijden verzamelen familie en vrienden zich bij de overledene om respect te tonen en met spirituele groeten en zang maakt men contact met de voorouders. De bewassing, uitgevoerd met kruiden en symbolen zoals de ‘kalebas’, markeert de laatste zorg en bereidt de overledene voor op de reis naar de geestenwereld. De rouwperiode duurt 40 dagen en omvat ceremonies zoals de ‘Dede Oso’, met zang, gebed en verhalen. Na de uitvaart, die vaak een christelijk karakter heeft, gaan de mensen mee naar het graf, waar een laatste hand aarde of zand over de kist gestrooid wordt.

Zowel Denise van Halen als Mariska De Jong behoren tot de Afro-Surinaamse gemeenschap. Denise is begrafenisonderneemster in België. Mariska is actief is in Nederland. 

Het lila-ritueel van de Gnawa

De Gnawa, een soefi-orde die afstamt van West-Afrikaanse slaven, beleven het spirituele genezingsritueel, de ‘lila’, al sinds de middeleeuwen binnen de beslotenheid van de familie of het broederschap. Volgens een voorouderlijk ritueel verloopt de ‘lila’ met muziek, zang en dans, waarbij de ‘maâlem’, een muzikale meester, en zijn muzikanten een therapeutische trance opwekken bij de deelnemers. Deze deelnemers komen met psychische en lichamelijke klachten en zoeken genezing door in contact te komen met de ‘mlouk’, ofwel de goede geesten. Tijdens de trance, onderhandelen de bezetenen met deze goede geesten over hun relatie, wat therapeutisch werkt. De ‘moquadma’ speelt daarbij een belangrijke rol. Zij leidt de ceremonie in goede banen en vormt als zieneres de schakel tussen de zichtbare en de onzichtbare wereld. Ze zorgt voor de bezeten dansers en beschermt hen tegen kwetsuren, zonder daarbij te interfereren in de trance zelf.

In Brussel, waar de grootste Gnawa-gemeenschap van Europa woont, organiseert het broederschap lila-nachten voor een ruimer publiek aan de vooravond van de Ramadan of op privévraag van families.

Afscheid nemen van een overledene volgens de verenigde protestantse kerk

Protestanten geloven in de opstanding en het eeuwige leven. Er zijn rouwrituelen, maar ze zijn niet vast of voorgeschreven en er is plaats voor persoonlijke invulling. De predikant biedt stervensbegeleiding aan. Samen met de stervende en/of familieleden gaat hij/zij op zoek naar passende rituelen, zoals kerkelijke liederen met een bijzondere persoonlijke betekenis. Na het overlijden gaat de predikant langs bij de familie. De uitvaart gaat meestal door in de kerk. Vaste onderdelen van de dienst zijn de samenzang en de verkondiging of preek. Het samen zingen is een moment van sterke verbondenheid. Jaarlijks vindt er de ‘Herdenking van de namen’ plaats. 

Jannica de Prenter is predikant en ziekenhuisaalmoezenier in Brugge. Het Brugse protestantisme heeft oude wortels. Vandaag kent de gemeente een 100-tal leden.